Założenia ideowe polityki przestrzennej

Założenia ideowe polityki przestrzennej wynikają z traktowania jej jako operacyjnego odwzorowania przyjętej strategii rozwoju kraju oraz z głównych jej zadań, takich jak: koordynacja przestrzennej działalności publicznej, stymulacja wszechstronnego rozwoju poszczególnych obszarów kraju oraz tworzenie platformy porozumienia między poszczególnymi jej podmiotami. W polityce przestrzennej, rozumianej jako sposób działania, rzeczywistość ujmowana jest głównie w kategoriach jakościowych i sytuacji konfliktowych.

Formułowanie każdej polityki przestrzennej powinno poprzedzać opracowanie strategii rozwoju. Pierwszym krokiem w kierunku konkretyzacji polityki przestrzennej jest wybór wariantu strategii rozwoju, mającego stać się jej podstawą. Przejście od strategii do polityki oznacza realizację intencji, z uwzględnieniem pełnych konsekwencji podejmowanych działań. O ile strategie opiera się na trwałych elementach rzeczywistości, to polityka wchodzi w płynny układ stosunków społecznych.

Podstawę ideową i merytoryczną polityki przestrzennego zagospodarowania kraju tworzy wybrana strategia rozwoju. Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia, zarówno własne, jak i innych zespołów autorskich, w opracowaniu hipotetycznych strategii rozwoju kraju, takich jak: strategie spolaryzowanego i zrównoważonego rozwoju (IGPiK, 1993) oraz strategie kontynuacji, polaryzacji ekorozwoju i rozwoju zrównoważonego (CUP, 1995), zdecydowano się na opracowanie polityki przestrzennej opartej na strategii stymulacji rozwoju.

Strategia stymulacji rozwoju wyprowadzona została z przeświadczenia o dominującym znaczeniu procesów i mechanizmów samoczynnych (środowisko naturalne, gospodarka rynkowa, samoorganizujące się społeczeństwo) oraz z podmiotowego charakteru polityki przestrzennej. Strategia taka sprowadza się do świadomego oddziaływania na samoorganizującą się rzeczywistość, w przeciwieństwie do ujęć dyrektywnych, normatywnych i projektowych.

Strategia stymulacji rozwoju wyraża się poprzez rozpoznanie relacji między podstawowymi procesami i zjawiskami zachodzącymi w zagospodarowaniu przestrzennym, przez określenie intencji, nadając odpowiednie znaczenie podejmowanym działaniom (cele) oraz przez ustalenie możliwości i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Tak pojęta strategia ma szanse ustrzec się nadmiernego woluntaryzmu (strategia spolaryzowanego rozwoju) i niepożądanej dyrektywności (strategia zrównoważonego rozwoju).

Założeniem metodycznym jest podjęcie ryzykownej próby strukturalnego zintegrowania strategii stymulacji rozwoju z formułowaniem polityki przestrzennej w układzie odpowiadającym ustawowo określonej strukturze opracowania (uwarunkowania, cele, kierunki). Możliwość podjęcia takiej próby dają dotychczasowe doświadczenia zespołu autorskiego oraz bogaty zestaw studiów i materiałów wyjściowych.

Na sposób formułowania konkretnej polityki przestrzennej wpływa rozumienie jej istoty. Polityka przestrzenna jest to sposób działania, wyrażony w kategoriach czasowo-przestrzennych, wskazujący miejsce i czas podejmowania i realizacji decyzji. Obejmuje ona zamierzenia i działania wpływające na stan i funkcjonowanie środowiska człowieka, łącząc specyficzne cechy wyodrębniających się elementów zagospodarowania z zasadami funkcjonowania poszczególnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego.

Głównym zadaniem polityki przestrzennej jest koordynacja działania różnych jej podmiotów, polegająca na łączeniu poszczególnych zamierzeń pod względem czasu i miejsca realizacji, ich funkcjonowania oraz uzyskania efektów końcowych. Drugim zadaniem polityki jest stymulacja rozwoju poprzez inspirację lepszego wykorzystania istniejącego zainwestowania i tworzenie zachęt dla pożądanych kierunków działania. Temu celowi służy otwartość i ofertowość ujęć polityki przestrzennej, wykorzystujące szeroki zakres skorelowanych informacji o szansach i możliwościach rozwoju.

Polityka przestrzenna jest sprawą publiczną, podejmującą wysiłek godzenia celów partykularnych z ogólnospołecznymi. Tworzy ona platformę porozumienia pomiędzy wszystkimi uczestnikami realizacji przyjętych celów, wykorzystując perswazję, przekonywanie i namowę poprzez szerokie konsultacje i negocjacje prowadzące do ogólnego porozumienia. Warunkiem osiągnięcia konsensusu jest zgodnie przyjęty obraz rzeczywistości, przedstawiony w kategoriach jakościowych, funkcjonowania układów oraz istniejących i potencjalnych konfliktów. Ostatecznym efektem porozumienia powinna być zaakceptowana hierarchia wartości i kolejność priorytetów. Wykładnią przyjętego stanowiska jest podział zadań z wyraźnym wyodrębnieniem (w czasie i w przestrzeni) interwencjonizmu państwowego, stanowiącego istotę polityki przestrzennej państwa, zróżnicowanego przestrzennie co do przedmiotu i formy oddziaływania.